Benjamin, oeuvre de Maen Florin, commande publique installée au Zeepreventerium de De Haan, dans le cadre de la triennale Beaufort 2021, est l’invitée de la Luxembourg Art Week et campe dans l’espace public de la capitale grand ducale.
Benjamin est plongé dans ses pensées. Profondément introspectif, les genoux relevés, les sourcils froncés et les mains tendues, dont l’une est remarquablement plus grande que l’autre, il semble attendre. Le spectateur attend également. Son regard scrute la sculpture, mais Benjamin ne lui accorde pas même un regard. Une gêne s’installe, c’est le propre de bien des œuvres de Maen Florin. Ses poupées féeriques se situent entre marionnettes et êtres humains ; il est difficile de trancher.
Ce sont surtout les oreilles d’âne de Benjamin qui soulèvent des questions. Au siècle dernier, les enfants étaient parfois affublés d’oreilles d’âne après s’être mal conduits. Benjamin est-il puni et attend-il qu’on le délivre ? Joue-t-il à l’entêté ou est-il, au contraire, fort et sage, humble et affectueux comme un âne ? Dans le regard de ce garçon, qui incarne une ‘altérité’ solitaire, se cache un jeu de faute et d’innocence qui explique en partie notre malaise.
Ce jeu se retrouve bien souvent dans les contes de fées, nouvel indice pour les oreilles d’âne, ce qui nous renvoie à l’Unheimlichkeit, ce sentiment d’étrangeté tirant son origine des anciens contes populaires allemands.
Les contes de fées sont souvent bienvenus. Le Zeepreventerium du Coq (De Haan), un centre de revalidation construit il y a une centaine d’années pour traiter les enfants atteints de tuberculose et d’autres maladies respiratoires, là où campe désormais Benjamin, organise depuis 1960 des Nuits du conte de fées pour les enfants malades, au cours desquelles des chanteurs ou des acteurs se produisaient et veillaient à ce que, pendant un moment, les enfants malades ne se sentent pas « différents ». Avec sa sculpture, Maen Florin nous demande de ne pas éviter notre malaise face à l’Autre, mais de l’affronter. L’Autre n’est-il pas le miroir de ce que nous n’osons pas reconnaître en nous-mêmes ? Peut-être que Benjamin attend cette reconnaissance.
Benjamin zit diep peinzend in elkaar gedoken. Met zijn opgetrokken knieën, fronsende wenkbrauwen en uitgestoken handen, waarvan de één opvallend groter is dan de ander, lijkt hij diep in zichzelf gekeerd te wachten. Ook de toeschouwer wacht af. Zijn blik tast de sculptuur van Maen Florin af, maar die gunt op zijn beurt hem geen wederblik. Dat brengt – net als in de andere sculpturen van Maen Florin – veel ongemak met zich mee. Haar sprookjesachtige poppen situeren zich als sculptuur tussen marionet en mens: we krijgen er maar moeilijk grip op.
Vooral Benjamins ezelsoren doen vragen rijzen. In de vorige eeuw werden kinderen soms met ezelsoren getooid na wangedrag. Zit Benjamin op straf en wacht hij op verlossing? Speelt hij de koppige ezel of is hij sterk en wijs, deemoedig en aanhankelijk als een ezel? In de aanblik van de jongen die een eenzaamheid belichaamt omwille van een anders-zijn zit er een spel van schuld versus onschuld die deels ons onbehagen verklaart. Dit spel zit dikwijls ook in sprookjes vervat – een nieuwe hint naar de ezelsoren. In de oude Duitse volkssprookjes ontstond ‘Unheimlichkeit’: eenbevreemdend gevoel dat we als mens niet goed kunnen duiden. Maar sprookjes vormen tegelijk een welgekomen afleiding. Zo werden in het zeepreventorium van De Haan ook ‘sprookjesnachten’ georganiseerd voor de zieke kinderen waarbij zangers of acteurs optraden en zorgden ervoor dat de zieke kinderen zich heel even niet ‘anders’ voelden.
Met haar hybride sculptuur vraagt Florin om ons ongemak ten opzichte van de Ander niet uit de weg te gaan, maar onder ogen te komen. Vormt die Ander niet alleen maar een spiegel voor wat we niet in onszelf durven herkennen? Misschien wacht Benjamin vooral op die (h)erkenning.
Dans la verdure, entre les arbres, est assis un gigantesque garçon. Cela ressemble à une contradiction, mais c’est vrai : bien qu’il mesure trois mètres, une présence impressionnante, il est aussi modeste et jeune. Apparemment imperturbable, il est assis les yeux fermés. Il s’appelle Benjamin, et c’est une sculpture en bronze de l’artiste Maen Florin.
Benjamin est rose pâle et porte des oreilles d’âne. A-t-il été puni ? Est-ce pour cela qu’il est assis seul dans un coin reculé, où seuls les arbres lui tiennent compagnie ? Est-il une créature mythique ? Fait-il référence à Nick Bottom, le personnage comique du Songe d’une nuit d’été de Shakespeare dont la tête, ensorcelée par le lutin Puck, se transforme en tête d’âne ? La tête de Benjamin, elle aussi, donne l’impression que l’on peut la retirer de son corps et l’échanger avec une autre.
Commedia
Maen Florin a un faible pour les têtes ; elle en a toujours fait, dans des matériaux divers. Tout est dans votre tête, dit-elle, au sens propre comme au sens figuré. Rembrandt a capturé toute la condition humaine en un visage – en particulier dans ses autoportraits. On y descelle désillusion et douleur. J’admire cette excellence à montrer une vie entière en un portrait. Maen Florin conçoit ces têtes en céramique depuis 2015. Je peux peindre mes céramiques, ce qui me permet de plonger beaucoup plus profondément dans mes personnages. Mais ce ne sont pas des portraits, ce sont des archétypes.
A toute une série de ces céramique, elle donne le titre de Commedia, le monde est une scène. Et ce n’est pas un hasard si de nombreux personnages de Maen Florin semblent porter des masques, comme s’ils pouvaient changer de tête, comme ça. Une personne a plusieurs facettes, elle est plusieurs personnes à la fois. Nous jouons tous des rôles différents. D’où le titre de sa dernière exposition : Jouer à être humain. Les choses ne sont pas toujours comme on les croit, il y a un acteur dans chaque être humain. Regarde, tu ne vois pas ce que tu vois.
Après les têtes viennent les bustes, accrochés au mur. Comme des trophées de chasse. Mais mes bustes ne sont pas des trophées. Ce ne sont pas les histoires à succès, mais des êtres humains laborieux et exposés.
Les premières poupées de Maen Florin datent de 2007. J’avais lu un article sur une personne autiste qui fabriquait des poupées et communiquait à travers elles. J’ai aimé cette idée, des poupées qui aident à créer du lien. Cette tentative de communication, le désir humain de contact réel, loin de la solitude fondamentale, est présent dans toute son œuvre.
Les personnages de Florin ont souvent les yeux fermés et le regard tourné vers l’intérieur, et tout aussi souvent, ils sont marginaux, comme de beaux monstres. Beaucoup d’entre eux semblent souffrir, mais dégagent aussi une grande force. D’autres sont des figures clownesques, des bouffons qui, comme le veut la tradition, énoncent la vérité en riant. Spectateur, vous restez vous-même outsider, tentant d’accéder aux images ; celles-ci sont à la fois attractives et repoussantes.
Frankenstein
Comme Benjamin, une sculpture basée sur une œuvre de 2014. Maen Florin : J’ai réalisé We belong to Paradise, à partir d’un mannequin que j’ai scié en morceaux puis recomposé. Les bras étaient à l’origine deux saucisses de chiffon, bourrées de laine et enveloppées de textile, une main a été moulée en caoutchouc, l’autre en polyester. Benjamin est beaucoup plus grand que sa forme originale et a été entièrement coulé en bronze. Son corps et son visage sont peints en rose pâle, les pieds sont gris, l’intérieur des oreilles d’âne est blanc. Son corps est lisse et propre, tandis que les pieds ont quelque chose de très réaliste, avec des rides et des ongles. Maen Florin s’est inspirée des pieds de son petit-fils. Les deux mains, également moulées, sont différentes : l’une est celle d’un nain, l’autre – un peu plus petite – d’une jeune fille. Les bras sont trop longs pour être anatomiquement corrects et ont toujours la texture du textile, comme la sculpture d’origine.
Maen Florin a assemblé toutes les pièces comme un Dr Frankenstein des temps modernes. Dans le célèbre roman gothique de Mary Shelley, Victor Frankenstein crée une créature avec des parties de corps provenant de cadavres : c’est vivant ! – et crée un être humain, à l’instar de Dieu, un marionnettiste au plus profond de son esprit. Mais il est choqué lorsqu’il ne peut pas contrôler sa création. L’homme qu’il a créé est considéré comme un monstre par le monde extérieur. On ne devient humain que dans les yeux d’un autre.
Cela nous ramène à Benjamin. Que fait-il ici, caché entre les arbres à Wenduine, juste en dehors de la civilisation ? A-t-il été chassé comme la création de Frankenstein parce qu’il est différent ? A-t-il peur et cherche-t-il un abri ici ? Il est difficile d’évaluer l’expression de son visage. Bien qu’il ferme modestement les yeux, ses mains sont ouvertes, réceptives. C’est donc à vous, le visiteur, d’établir une relation avec lui. Est-il un monstre ou un être humain à la recherche d’un contact ? La beauté n’est pas seulement dans l’œil de celui qui regarde.
Jozefien Van Beek
In het groen tussen de bomen zit een gigantisch jongetje. Dat klinkt als een tegenstelling, maar toch klopt het: hoewel hij drie meter hoog is, een indrukwekkende aanwezigheid, is hij ook ingetogen, jong. Schijnbaar onverstoorbaar zit hij met de ogen dicht. Benjamin heet hij, en het is een bronzen beeld van kunstenaar Maen Florin.
Benjamin is lichtroze en draagt ezelsoren. Is hij gestraft? Zit hij daarom in zijn eentje in een uithoek, waar enkel de bomen hem gezelschap houden? Is hij een mythisch wezen? Verwijst hij naar Nick Bottom, het komische personage uit Shakespeares A Midsummer Night’s Dream wiens hoofd – betoverd door de elf Puck – verandert in een ezelskop? Ook het hoofd van Benjamin ziet er namelijk uit alsof je het van zijn lichaam kan halen en kan verwisselen met een ander.
Schouwtoneel
Maen Florin heeft iets met koppen, ze heeft ze altijd gemaakt, in verschillende materialen. ‘Alles zit in je hoofd,’ zegt ze, ‘letterlijk en figuurlijk. Rembrandt legt het menselijke zijn vast in een gezicht – vooral in zijn zelfportretten zie je ontgoocheling en pijn. Hoe hij in een portret een gans leven kan tonen, daar kijk ik naar op.’ In 2015 begon Florin koppen te maken uit keramiek. ‘Mijn keramiek kan ik beschilderen, waardoor ik veel dieper in mijn personages kan duiken. Maar het zijn geen portretten, het zijn allemaal archetypes.’
Een hele reeks keramieken koppen gaf ze de titel Commedia, de wereld is een schouwtoneel. En het is geen toeval dat het lijkt alsof veel van Florins figuren een masker op hebben, alsof ze zomaar van hoofd kunnen wisselen. ‘Een persoon heeft verschillende facetten, is meerdere mensen tegelijk. We spelen allemaal verschillende rollen.’ Vandaar ook de titel van haar meest recente tentoonstelling: Playing at Being Human. ‘De dingen zijn niet altijd zoals je denkt dat ze zijn, in ieder mens schuilt een acteur.’ Kijk maar, je ziet niet wat je ziet.
Na de hoofden kwamen de bustes, opgehangen aan de muur. ‘Zoals opgezette dieren uit de jacht. Maar mijn bustes zijn juist géén trofeeën.’ Niet de succesverhalen, maar het ploeteren van de mens tentoongesteld.
In 2007 begon Maen Florin begon poppen te maken. ‘Ik had een artikel gelezen over iemand met autisme die poppen maakte en via hen communiceerde. Dat vond ik een mooi idee: poppen die helpen met het maken van verbinding.’ Die poging tot communicatie, het menselijke verlangen naar echt contact, weg van de fundamentele eenzaamheid, zit in haar hele oeuvre.
Vaak hebben Florins figuren de ogen gesloten, is de blik naar binnen gekeerd, en even vaak zijn het outsiders, beautiful freaks. Veel van hen lijken te lijden, maar zien er tegelijk sterk uit. Anderen zijn clowneske figuren, de narren die, zoals de traditie het wil, lachend de waarheid vertellen. Als toeschouwer blijf je zelf ook buitenstaander, probeer je toegang te vinden tot de beelden, en tegelijk hebben ze een enorme aantrekkingskracht. Ze stoten af en trekken aan.
Frankenstein
Zo ook Benjamin, een beeld dat gebaseerd is op een werk uit 2014. Maen Florin: ‘Het originele werk, We belong to Paradise, heb ik gemaakt van een mannequin die ik in stukken zaagde en dan weer in elkaar zette. De armen waren oorspronkelijk twee voddenworsten, opgevuld met wol en omwikkeld met textiel, één hand was in rubber gegoten, de andere in polyester.’
Benjamin is veel groter dan zijn oervorm, en werd volledig uit brons gegoten. Zijn lichaam en zijn gezicht zijn lichtroze geschilderd, de voeten zijn grijs, de binnenkant van de ezelsoren wit. Zijn lijf is glad en clean, terwijl de voeten net van een echte mens zijn, met rimpels en nagels. Het is een uitvergrote afdruk van de voetjes van Florins kleinzoon. De twee handen, ook afgietsels, zijn verschillend: de ene is van een dwerg, de andere – iets kleiner – van een jong meisje. De armen zijn te lang om anatomisch correct te zijn hebben nog steeds de textuur van textiel die ook het originele beeld had.
Florin zette alle onderdelen in elkaar als een hedendaagse dokter Frankenstein. In de beroemde gothic novel van Mary Shelley stelt Victor Frankenstein een wezen samen met lichaamsdelen van lijken – ‘It’s alive!’ – en creëert hij een mens, zoals god, een puppet master in ’t diepst van zijn gedachten. Maar hij schrikt wanneer hij zijn creatie niet onder controle heeft. De mens die hij geschapen heeft, wordt door de buitenwereld gezien als een monster. Iemand wordt pas mens in de ogen van een ander.
Dat brengt ons weer bij Benjamin. Wat doet hij hier, verdoken tussen de bomen in Wenduine, net buiten de bewoonde wereld? Werd hij verjaagd zoals Frankensteins creatie omdat hij anders is? Is hij bang en zoekt hij hier beschutting? Zijn gelaatsuitdrukking is moeilijk te peilen. Hoewel hij ingetogen de ogen sluit, zijn zijn handen open, ontvankelijk. Dus is het aan u, de bezoeker, om een relatie met hem aan te gaan. Is hij een monster of een mens op zoek naar contact? Niet alleen schoonheid zit in the eye of the beholder.
Jozefien Van Beek
[sociallinkz]